شوراي فرهنگي آب و فاضلاب استان مركزي

ارتباط آب و واقعه كربلا از نگاه نويسنده مقاله

اهميت آب در كربلا چنان بود كه حتي نزاع بر سر آن، چند روزي قبل از عاشورا آغاز شد و تا پايان جنگ در روز عاشورا ادامه داشت و حتي اگر صحيح تر بگوييم مسئله آب و تشنگي با مأموريت مسلم آغاز شد. چنان كه بنابر روايتي، او در مسير خود از مدينه به كوفه به رغم اينكه دو راهنما داشت; ولي راه خود را گم كرد و دو راهنماي او نيز از شدّت تشنگي جان دادند.1

مسلم نيز بعد از آنكه در كوفه مجروح و دستگير شد، به رغم اينكه در آستانه قصرِ دار الحكومه قدح آبي به او دادند; ولي به سبب شدّت خون ريزيِ دهان، نتوانست آن را بياشامد و سر انجام با لب تشنه شهيد شد.2 شهداي كربلا هم به ويژه آنهايي كه متأخرتر
شهيد شدند با لب تشنه به جوار حق آرميدند. از اين رو است كه اين بخش واقعه كربلا دل هر خواننده و شنونده را مي سوزاند.
با يك نگاه اجمالي به نوحه ها و مرثيه هايي كه پيرامون واقعه كربلا سروده شده، مي توان دريافت كه بخش قابل توجهي از آنها درباره آب و تشنگي است. بنابر اين ما در اين مقاله مختصر مي كوشيم ـ با استفاده از منابع ـ مسئله آب و تشنگي حسين(عليه السلام) و يارانش را مورد بررسي قرار دهيم. قبل از ورود به متنِ مقاله، توجه به اين نكته ضروري است كه ما با استناد به منابع، مي توانيم ممانعت از رسيدن آب به خيمه هاي امام حسين(عليه السلام) را و نه تشنگي مفرط ايشان و يارانش را نفي كنيم و اين حكايت از هنر نظامي امام حسين(عليه السلام) در جهت آرامشِ خاطر ياران و خانواده اش و نيز ارتقا روحيه آنها در برابر دشمن دارد.
آب به عنوان حربه نظامي
آن چه موجب شگفتي است، اين است كه بشر در طي قرن ها، آب را كه گوهر گرانبهاي الهي، مايه حيات و پيام آور شادي، نشاط و صلح و صفاست همواره در جهت نابودي انسان ها و ويراني بلاد به كار گرفته است و بدين وسيله هزاران جنبنده را از فرط قحطِ آب به ديار نيستي فرستاده و هزاران شهر و روستا را به ويراني مهلِك مبدل نموده است. بنابراين شكي نيست كه دشمنان اسلام و مسلمين نيز هم چون ديگر دشمنان بشريت از آن به عنوان حربه نظامي استفاده كرده اند.
انقلابيوني كه در سال 35 هجري عثمان را در خانه اش محاصره كردند، مانع از رسيدن آب به وي شدند تا اينكه علي(عليه السلام)با تلاش فراواني آب مورد نياز وي را به وسيله حسنين(عليهما السلام)براي او فرستاد.3 معاويه كه احيا كننده خوي و خصلت و كينه هاي دوران جاهليت بود، كوشيد كه در جنگ صفين از آب به عنوان حربه جنگي استفاده كند، از اين رو نخست بين سپاهيان
اميرالمؤمنان(عليه السلام) و منابع آب مانع ايجاد كرد، ولي علي(عليه السلام) كه سمبل اسلام بود به محض اينكه بر منابع آب دست يافت، سپاهيان معاويه را از آب منع نكرد.4
امام حسين(عليه السلام) نيز همانند جدّ و پدرش نه تنها از آب به عنوان حربه نظامي استفاده نكرد; بلكه از آن در جهت ارائه چهره واقعي اسلام و پيوند بين مسلمين بهره گرفت. او هنگامي كه در منزل شراف با سپاهيان كوفه به فرماندهي حُر بن يزيد رياحي رو به رو شد; در حالي كه آنها از فرط تشنگي به ستوه آمده بودند، امام(عليه السلام) به يارانش دستور داد از آبي كه همراه داشتند به آنها بدهند، تا آنجا كه سپاهيان و چهار پايان آنان سيراب شدند. و بنابر روايتي، امام حسين(عليه السلام) خود در نوشاندن آب به آنها كمك مي كرد;5 ولي دشمنان آن حضرت كه اهداف جاهليت را تعقيب مي كردند در بَدوِ اَمر براي اعلان جنگ از حربه آب استفاده نمودند. چنان كه عبيدالله بن زياد طي نامه اي از حُر مي خواهد كه امام حسين(عليه السلام)را در سرزميني بدون پناهگاه و آب و آبادي فرود آورد.6 و همين كه امام حسين(عليه السلام) در سرزمين كربلا فرود آمد و مستقر گرديد; عمر بن سعد از سوي عبيدالله بن زياد مأموريت يافت كه بين امام حسين(عليه السلام)و آب حايل گردد. ابو حنيفه دينوري در اين باره مي نويسد: «ابن زياد به عمر بن سعد نوشت كه از حسين(عليه السلام) و ياران او آب را باز گيرد و نبايد يك جرعه آب بنوشد، هم چنان كه اين كار را
نسبت به عثمان بن عفان پرهيزكار انجام دادند».7 عمر بن سعد مأموريت حفاظت از آب را به عمرو بن حجاج زبيدي به همراه پانصد سوار واگذار كرد. آنان از روز هفتم تا دهم محرّم يعني پايان جنگ با جدّيت تمام از شريعه فرات حفاظت مي نمودند كه مبادا امام حسين(عليه السلام)و يارانش از آن، آب بَردارند.8 آنها نه تنها بين امام حسين(عليه السلام) و آب حايل شدند; بلكه با به راه انداختن جنگ رواني بر آثار ناشي از تشنگي و فقدان آب افزودند، به طور مثال: عبدالله بن حصين ازدي كه از قبيله بجيله بود ندا داد: «اي حسين آيا اين آب را مي بيني كه مانند قلب آسمان صاف است تو يك قطره از آن را نخواهي چشيد تا آنكه از تشنگي بميري».9 شمر نيز از جمله كساني بود كه در رابطه با آب به امام حسين(عليه السلام) زخم زبان مي زد.10
عمر بن سعد هم افزون بر آن كه عمرو بن حجاج زبيدي را نگهبان آب كرد، شخصي را نيز مأمور نمود كه ندا دهد: «اي پسر فاطمه(عليها السلام) و رسول خدا(صلي الله عليه وآله) تو از اين آب يك قطره نچشي تا آن وقت كه طعم مرگ را بچشي يا به حكم عبيدالله گردن نهي».11
از جمع بندي مطالب بالا مي توان اهداف دشمن را از بستن آب به روي امام حسين(عليه السلام) در موارد زير بيان نمود:
نخست اينكه: آنها از آب به عنوان حربه مؤثرِ نظامي استفاده مي كردند، بدان معنا كه با
شدّت تشنگي كه بر امام حسين(عليه السلام)و يارانش تحميل كردند، مي خواستند توان نظامي آنها را پايين آورده و در جبهه نظامي به شكست بكشانند.
دوم آنكه: با توجه به حضور زنان و فرزندان در اردوي امام حسين(عليه السلام) كه در برابر سختي و كمبودها زودتر تحت تأثير قرار مي گرفتند، دشمن مي خواست از اين طريق با بر پا كردن جنگِ رواني امام(عليه السلام) و يارانش را به تسليم وادار نمايد.
سوم اينكه: بني اميه كه به عنوان خون خواهان عثمان به پيروزي غير قابل تصوري دست يافته بودند به لطايف الحيل كوشيدند آن واقعه فتنه انگيز را دوباره احيا كنند و از طريق برانگيختن احساس ها بار ديگر از آن استفاده لازم را ببرند. از اين رو دوباره از محاصره خانه عثمان و نرسيدن آب به آن سخن به ميان آوردند، گويا امام حسين(عليه السلام) و يارانش مسبّب آن بوده اند! بنابراين تشنگي عثمان را بهانه اي براي جلوگيري از استفاده امام حسين(عليه السلام) و يارانش از آب كردند.
تلاش هاي امام حسين(عليه السلام) براي تأمين آب
منعِ آب از امام حسين(عليه السلام) حقيقتي است كه نه تنها مورخان از آن ياد كرده اند; بلكه امام زمان(عج) نيز در زيارت ناحيه مقدسه به آن اشاره نموده، مي فرمايد: «فمنعوك الماء ووُرودَهُ» «پس آب و ورود بر آن را از تو منع كردند» آن چه مسلّم است سپاهيان كوفه از روز هفتم محرم به طور جدّي مانع از دستيابي امام حسين(عليه السلام) به آب شدند. بنابراين، آن چه مربوط به تشنگي امام(عليه السلام) و يارانش به ويژه فرزندان و زنان مي شود مربوط به سه روزِ پاياني، يعني از هفتم تا دهم محرم است و در اين فاصله امام حسين(عليه السلام)به طرق گوناگون آب مورد نياز اردوي خويش را تأمين مي كرده است. بنابر روايت ابن اعثم كوفي و ابن شهرآشوب، امام حسين(عليه السلام) در جلويِ خيمه چاهي حفر كرد كه آب گوارايي داشت.12 ابن اعثم كوفي در اين باره اظهار مي دارد كه: «چون عطش بر ايشان غالب گشت امير المؤمنين حسين(عليه السلام) تَبري برگرفت و از آن جانب
كه خيمه زنان بود از سوي قبله نوزده گام برفت، پس زمين را بكَند. چشمه آب ظاهر شد، آبي به غايت گوارا و شيرين، اصحاب را فرمود تا آب بخورند و مشك ها پر آب كردند و بازگشتند. بعد از آن آب فرو خورد و غايب شد و ديگر آن چشمه را نديدند».13
حفر چاه با آبي گوارا به دست مبارك امام حسين(عليه السلام) ـ با توجه به مقام امامت آن حضرت ـ امري طبيعي بود; زيرا بنابر روايتي، مردم آن عصر بين آن حضرت و گوارايي و بركت آب، ارتباطي معنادار قايل بودند. بنابر روايت ابن عساكر، امام حسين(عليه السلام) هنگامي كه از مدينه به مكه مي رفتند با عبدالله بن مطيع برخورد كردند كه در حال حفر چاهي بود. ابن مطيع به امام حسين(عليه السلام) عرض كرد: «اين چآه را من به آب رساندم و امروز ابتداي آب است كه با دَلو براي ما خارج مي شود، پس اي كاش براي ما در آن از خدا بركت مي خواستي». امام حسين(عليه السلام)فرمودند: از آب آن بياور; وي نيز چنين كرد و آن حضرت آشاميد و مضمضه نمود. سپس آب را به چاه برگرداند. پس آن چاه گوارا و زياد شد.14
اين امر درباره ساير ائمه(عليهم السلام) نيز صادق است; چنان كه شيخ صدوق و ابن شهرآشوب از
ابوالصلت روايت كرده اند كه «وقتي امام رضا(عليه السلام) به نزد مأمون مي رفت چون به ده سرخ رسيد، گفتند: يابن رسول الله ظهر شده است، نماز نمي گزاريد؟ پس فرود آمد و آب طلبيد; گفتند كه آب همراه نداريم. پس به دست مبارك خود زمين را كاويد آن قدر آب جوشيد كه آن حضرت و هر كه با آن حضرت بود وضو ساختند و اثرش تا امروز باقي است.»15
نتيجه، اينكه امام حسين(عليه السلام)وقتي كه مشاهده كردند كه دشمن بين او و آب حايل شده، آب مورد نياز اردوي خود را از طريق حفر چاه تأمين نمودند و اين از گزارشي كه براي عبيدالله
بن زياد فرستاده اند به خوبي معلوم مي شود. او طي نامه اي به عمر سعد مي نويسد: «اما بعد به من چنان رسانيده اند كه حسين(عليه السلام) و ياران او چاه ها فرو برده اند و آب برمي دارند، لهذا ايشان را هيچ فرو ماندگي نيست. چون بر مضمون نامه وقوف يابي بايد كه حسين بن علي(عليه السلام) و ياران او را از كندن چاه منع كني و نگذاري كه پيرامون آب گردند».16
ما مدركي دال بر اِقدام عمر بن سعد مبني بر پُر كردن چاهِ حفر شده از جانب امام حسين(عليه السلام)نداريم; اما از طرفي شاهد آن هستيم كه امام حسين(عليه السلام) 30 تن از سواران و 20 تن از پيادگان سپاه خود را به فرماندهي برادرش حضرت عباس(عليه السلام)جهت آوردن آب به سوي فرات فرستاده و آنها با درگيري مختصر با محافظان آب موفق شدند 20 مَشك آب براي امام حسين(عليه السلام)و يارانش بياورند.17 بنابراين براي ما به درستي معلوم نيست كه سرنوشت چاه، چه شده است و به روايت ابن اعثم كوفي هم كه مي گويد آن چشمه ناپديد شد نمي توان چندان اعتماد كرد; زيرا كه كَندن چاه براي امام حسين(عليه السلام) و يارانش چندان كار مشكلي نبود; چون
آنها در مدت كوتاهي خندق بزرگ و عميقي را در اطراف خيمه ها حفر كردند.18 و از طرفي هم بنابر روايتي، امام حسين(عليه السلام) و برخي از يارانش صبح روز عاشورا به نظافت و زايل كردن موهاي بدن خويش پرداختند.19 پس معلوم مي شود كه تا صبح عاشورا امام حسين(عليه السلام) و يارانش داراي آب كافي بوده اند; چرا كه اگر آب كافي نمي داشتند از آن براي نظافت استفاده نمي كردند تا خود، فرزندان و زنان را در تنگنا قرار دهند. ولي تأثيرهاي ناشي از بستن آب، رفته رفته بر اردوي امام حسين(عليه السلام) به ويژه زنان و كودكان سايه افكنده بود. از اين رو برخي از
ياران امام حسين(عليه السلام)، زبان به اعتراض و سرزنش مردم كوفه گشودند كه ذكر نمونه اي از آنها مي تواند بيانگر شرايط سختي باشد كه امام(عليه السلام)و يارانش در آن بسر مي بردند. حُرّ و برير بن حضير همداني در اين باره خطاب به سپاهيان كوفه مي گويند: «وي را با زنان و كودكان خُردسال و يارانش از آب روان فرات كه يهودي و مجوسي و نصراني مي نوشند و خوك ها و سگان روستا در آن مي غلطند، ممنوع داشته ايد كه هم اكنون از تشنگي از پا درآمده اند.»20
همان گونه كه گفتيم از سرنوشت چاهِ آبِ حفر شده جلوي خيمه ها اطلاعي نداريم; ولي از يك سو تلاش امام حسين(عليه السلام)و يارانش به ويژه حضرت عباس(عليه السلام) براي كسب آب و از سوي ديگر تشنگي ياران و خانواده آن حضرت براي ما روشن مي سازد كه گرچه اندك ذخيره آبي در خيمه ها بوده، امّا از چاه آب، ديگر خبري نبوده است و ناچاريم كه نظر ابن اعثم كوفي را بپذيريم و چون دليلي براي آن نداريم مجبوريم كه بگوييم شايد اين يك معجزه و يا امتحاني براي ياران و خاندان حسين(عليه السلام)بوده است.
آن چه مسلّم است، امام حسين(عليه السلام) و يارانش به سبب اشتغال به جنگ و فعاليت بسيار در روز عاشورا از يك سو، به آب زيادي نياز داشتند و از سوي ديگر نمي توانستند آب مورد نياز را تأمين كنند; از اين رو بود كه از نظر آب در تنگناي شديدي قرار گرفتند و به احتمال زياد ذخيره
آب خود را براي فرزندان و زنان حفظ مي كردند. از اين رو بود كه اكثر ياران امام حسين(عليه السلام) به سبب رعايتِ حال زنان و كودكان تشنگي را تحمل كرده و سرانجام با تشنگي به شهادت رسيدند. بنابر نقلِ ابن شهرآشوب، علي اكبر كه از شدّت مبارزه با دشمنان، تشنگي بر او عارض شده بود به سوي پدر آمد و طلب آب كرد; او گفت كه به دست جدّت آب مي نوشي.21
بنابر روايتِ ابن شهرآشوب حضرت عباس(عليه السلام) كه علمدار حسين(عليه السلام) بود و مقام سقّايي داشت جَهت آوردن آب به سوي فُرات رفت، ولي دشمنان دست راست و چپ او را قطع كرده
و سپس با عمود آهني او را كشتند; امّا او از مشك و برداشتن آب از فرات ذِكري نمي كند.22 از روايت ديگرِ او كه مي نويسد، امام حسين(عليه السلام) به فاصله بين شط فرات و عائله خود مي نگريست و مي گريست برمي آيد كه تشنگي به فرزندان او نيز عارض شده بود.23 ولي باز هم از روايت ابوحنيفه دينوري كه مي نويسد: «امام حسين(عليه السلام) در لحظات آخر از فرط تشنگي قدح آبي خواست و چون آن را به دهان نزديك ساخت، حصين بن نمير، تيري بر آن حضرت زد كه به دهانش خورد و مانع از آشاميدن شد و امام قدح را رها فرمود».24 مي توان دريافت كه هنوز در خيمه ها آبي بوده كه قدحي از آن را به امام حسين(عليه السلام) داده اند، زيرا كه به طور قطع دشمن به امام آب نمي داد. و از روايت علامه مجلسي كه مي نويسد، وقتي حضرت عباس(عليه السلام)از برادرش امام حسين(عليه السلام) اجازه نبرد گرفت، امام از وي درخواست كرد كه كمي آب براي كودكان بياورد و او نيز صداي العطش آنها را شنيد، برمي آيد كه در اين لحظات واپسين، آخرين ذخيره آب آنها تمام شده است و بر اساس همين روايت، حضرت عباس(عليه السلام) نيز موفق به آوردن آب نشد.25 بنابراين امام(عليه السلام)تا لحظات پاياني، لحظه اي از جنگ با محافظان آب غافل نشد. بنابر روايت شيخ مفيد امام حسين(عليه السلام) و حضرت عباس(عليه السلام) همزمان به سوي فرات به دشمنان و محافظين آب حمله كردند كه امام(عليه السلام) از ناحيه چانه زخمي شد و حضرت عباس(عليه السلام)به شهادت رسيد.26
از روايت ابو مخنف برمي آيد كه بار ديگر امام حسين(عليه السلام)موفق شد وارد شريعه فرات شود ولي همين كه آمد آب بياشامد، يكي از دشمنان فرياد زد كه به خيمه ها حمله كرده اند. بنابراين امام(عليه السلام) آب ننوشيد و بازگشت.27
همان گونه كه مشاهده نموديد، بخشي از نيرو و فكر امام(عليه السلام) و يارانش متوّجه تأمين آب گرديد و دشمن تا حدودي از ضربات سهمگين و نابود كننده آنان در امان ماند.
تذكر نكته اي در باب شهادت كودكِ شيرخوارِ امام حسين(عليه السلام) ضروري است و آن اين است كه هيچ يك از منابع معتبر اشاره اي نكرده اند كه امام حسين(عليه السلام) فرزند خود را روي دست گرفت و در مقابل سپاه دشمن ايستاد و از آنها براي وي آب طلبيد. آن چه در منابع معتبر آمده است، اين است كه اين كودك در دامان پدر به هنگام وداع مورد اصابت تير قرار گرفت و به شهادت رسيد. ابو حنيفه دينوري در اين باره مي نويسد: «امام حسين(عليه السلام) در لحظات آخر كه تنها مي جنگيد كودك كوچك خود را خواست و او را در دامن نشاند. مردي از بني اسد او را هدف تيري بلند قرار داد و در دامن پدر شهيد كرد».28 روايت مورخان ديگر نيز با تغييرهاي اندكي همانند روايت دينوري است.29
نتيجه گيري
دشمن براي به تسليم در آوردن امام حسين(عليه السلام) و خانواده اش از حربه آب با نهايت شقاوت و سنگدلي استفاده كرد; ولي با تدبير امام(عليه السلام) و مقاومت اصحاب و صبر زنان و كودكان، هرگز نتوانست توفيقي حاصل كند و به رغم فشار تشنگي بر امام(عليه السلام)، ياران و خانواده اش، هرگز سر تسليم فرود نياوردند و قهرمانانه و تشنه لب با عزت نفس به شهادت رسيدند و از اين طريق نيز دشمن را سر در گُم و مستأصل نمودند.


--------------------------------------------------------------------------------

1. مفيد، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد، مترجم سيد هاشم رسولي محلاتي، انتشارات علميه اسلاميه، چاپ دوم، بي تا، ج 2، ص 37 و علامه مجلسي، محمد باقر، بحار الانوار، به اهتمام محمد باقر بهبودي، انتشارات مكتبة الاسلاميه، تهران، صَفر 1385، ج 44، ص 335.
2. مفيد، محمد بن محمد بن نعمان، همان، ج 2، ص 61 و مسعودي، ابو الحسن علي بن حسين، مروج الذهب و معادن الجواهر، مترجم ابو القاسم پاينده، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، تهران، 1360، ج 2، ص 63.
3. طبري، محمد بن جرير، تاريخ طبري، ج 6، ص 2247 و ابن اثير، عزالدين علي، كامل تاريخ بزرگ اسلام و ايران، ج 3، سنه 35، ص 278 و مسعودي، ابوالحسن علي بن حسين، مروج الذهب و معادن الجواهر، ج 2، ص 701 و مسكويه رازي، ابوعلي، تجارب الامم، مترجم ابوالقاسم امامي، انتشارات سروش، تهران، 1369، ج 1، ص 414.
4. نصر بن مزاحم منقري، پيكار صفين، مصحح عبد السلام محمد هارون، مترجم پرويز اتابكي انتشارات آموزش انقلاب اسلامي، 1366، صص 222 ـ 219 و يعقوبي، احمد بن ابي يعقوب، تاريخ يعقوبي، ج 2، صص 89 ـ 88 و دينوري ابو حنيفه، احمد بن داوود، اخبار الطوال، مترجم دكتر محمود مهدوي دامغاني، نشر ني، تهران، 1366، صص 210 ـ 208 و ابن طباطبا (ابن طقطقي)، محمد بن علي، تاريخ فخري، مترجم محمد وحيد گلپايگاني، شركت انتشارات علمي و فرهنگي، صص 123 ـ 122.
5. طبري، محمد بن جرير، تاريخ طبري، ج 7، ص 2990 و مفيد، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد، ج 1، ص 79 و ابن اثير، عزالدين علي، كامل تاريخ بزرگ اسلام و ايران، ج 5، ص 149.
6. طبري، محمد بن جرير، همان، ج 7، صص 3001 ـ 3000 و ابن اثير، عزالدين علي، همان، ج 5، ص 156 و بلاذري، احمد بن يحيي بن جابر، انساب الاشراف، مصحح الشيخ محمد باقر مهدوي، دار التعارف بيروت، 1397 ق 1977 م، ج 2، جزء 3، ص 176 و ابن شهر آشوب، سروي مازندراني، ابي جعفر رشيد الدين محمد بن علي، مناقب آل ابي طالب، مصحح سيّدهاشم رسولي محلاتي، مؤسسه انتشارات علامه، بي تا، ج 4، ص 96 و مفيد، محمد بن محمد بن نعمان، همان، ج 2، صص 85 ـ 84.
7. همان كتاب ص 301.
8. ابن اعثم كوفي، ابومحمد احمد بن علي، الفتوح، مصحح غلامرضا طباطبايي، مجد، مترجم محمد بن احمد بن مستوفي هروي، انتشارات آموزش انقلاب اسلامي، شركت افست، تهران 1372، ص 887 و ابو حنيفه دينوري، احمد بن داوود، اخبار الطوال، ص 301 و ابن اثير، عزالدين علي، همان، ج 5، ص 185 و ابن شهر آشوب، ابي جعفر رشيد الدين محمد بن علي، همان، ج 4، ص 97 و طبري، محمد بن جرير، همان، ج 7، ص 3006 و مفيد، محمد بن محمد بن نعمان، همان، ج 2، ص 88.
9. ابن اثير، عزالدين علي، كامل تاريخ بزرگ اسلام و ايران، ج 5، ص 158 و طبري، محمد بن جرير، تاريخ طبري، ج 7، ص 3006 و بلاذري، احمد بن يحيي بن جابر، انساب الاشراف، ج 2، جزء 3، ص 181 و ابو الفرج اصفهاني، مقاتل الطالبيين، مصحح علي اكبر غفاري، مترجم سيّدهاشم رسولي محلاتي، نشر صدوق، چاپ تابش، بي تا، ص 118 و مفيد، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد، ج 2، ص 88.
10. ابوالفرج اصفهاني، همان، ص 118 و مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، ج 45، صص 52 ـ 51.
11. ابن اعثم كوفي، ابومحمد احمد بن علي، الفتوح، ص 83.
12. ابن شهرآشوب، ابي جعفر رشيدالدين محمد بن علي، مناقب آل ابي طالب، ج 4، ص 50 و ابن اعثم كوفي، ابو محمد احمد بن علي، الفتوح، ص 893.
13. همان، ص 893 و مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، ج 44، ص 337.
14. ابن عساكر، ابي القاسم علي بن الحسن بن هبة الله بن عبد الله الشافعي الدمشقي، ترجمه ريحانه رسول الله الامام المفدي في سبيل الله الحسين بن علي بن ابي طالب7 من تاريخ مدينة دمشق، مصحح محمد باقر محمودي، مؤسسة المحمودي الطباعة والنشر، بيروت، لبنان، 1398 ق 1978 م، ص 155 و ذهبي، شمس الدين محمد بن احمد بن عثمان، تاريخ الاسلام وفيات المشاهير والاعلام، به تحقيق عمر عبد السلام ترمزي، ناشر دارالعربي، بيروت، 1410 ق 1990 م، ج 5، ص 8.
15. قمي، شيخ عباس، منتهي الآمال، نشر مطبوعاتي حسيني، چاپ احمدي، 1368، ص 894.
16. ابن اعثم كوفي، ابومحمد احمد بن علي، الفتوح، ص 893.
17. طبري، محمد بن جرير، تاريخ طبري، ج 7، صص 3007، 3006 و ابن اثير، عزالدين علي، كامل تاريخ بزرگ اسلام و ايران، ج 5، ص 159 و ابن اعثم كوفي، ابو محمد بن علي، همان، ص 894 و ابو الفرج اصفهاني، مقاتل الطالبيين، ص 119، بلاذري، احمد بن يحيي بن جابر انساب الاشراف، ج 2 جزء 3، ص 181 و دينوري، ابو حنيفه احمد بن داوود، اخبار الطوال، صص 302، 301 و علامه مجلسي، محمد باقر، «همان كتاب»، ج 44، ص 338.
18. مجلسي، محمد باقر، «همان كتاب»، ج 45، ص 4.
19. طبري، محمد بن جرير، تاريخ طبري، ج 7، ص 3021 و ابن اثير، عزالدين علي كامل تاريخ بزرگ اسلام و ايران، ج 5، ص 167.
20. طبري، محمد بن جرير، همان، ج 7، ص 3029 و ابن اثير، عزالدين علي همان، ج 5، ص 173 و بلاذري، احمد بن يحيي بن جابر، انساب الاشراف، ج 2، جزء 3، ص 189، ابن اعثم كوفي، ابو محمد احمد بن علي، الفتوح، ص 902 و مفيد، محمد بن نعمان، الارشاد، ج 2، ص 104.
21. ابن شهر آشوب، ابي جعفر، مناقب آل ابي طالب، ج 4، ص 109 و ابن اعثم كوفي، ابومحمد احمد بن علي، الفتوح، ص 907 و علامه مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، ج 44، ص 321.
22. «همان كتاب»، ج 4، ص 108.
23. همان، ج 4، ص 108.
24. همان، ج ، ص 304.
25. همان، ج 45، ص 41.
26. همان، ج 2، صص 114 ـ 113 و بلاذري، احمد بن يحيي بن جابر، انساب الاشراف، ج 2، جزء 3، ص 201 و علامه مجلسي، محمد باقر، همان، ج ، 45، ص 50.
27. ابن شهر آشوب، ابي جعفر رشيد الدين محمد بن علي، مناقب آل ابي طالب، ج 4، ص 58 و علامه مجلسي، محمد باقر، بحار الانوار، ج 45، ص 51.
28. همان، ص 304.
29. ابن شهرآشوب، ابي جعفر رشيد الدين محمد بن علي، همان، ج 4، ص 109 و ابن اعثم كوفي، ابو محمد احمد بن علي، الفتوح، ص 908 و ابن اثير، عزالدين علي، كامل تاريخ بزرگ اسلام و ايران، ج 5، ص 186 و طبري، محمد بن جرير، تاريخ طبري، ج 7، ص 3055 و مفيد، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد، ج 2، ص 112 و بلاذري، احمد بن يحيي بن جابر، انساب الاشراف، ج 2، جزء 3، ص 201; قمي، شيخ عباس، نفس المهموم نفثة المصدور، نگارش آيت الله كمره اي، انتشارات كتابخانه اسلاميه، بي تا، صص 162 ـ 161.

منبع: تاريخ در آيينه پژوهش 1382 شماره 4