امر به معروف و نهي از منكر در هفته اول ماه محرم

اشاره

نخستين هفته ماه محرم، هفته زنده نگه داشتن امر به معروف و نهي از منكر نام گذاري شده است. از آنجا كه امرو نهي، دو ابزار اساسي تربيت و پرورش روح آدمي است، امر به معروف و نهي از منكر نيز شيوه اصلي پيامبران و مصلحان در تربيت و هدايت مردم بوده است. از اينرو، احياي اين دو فريضه پر بركت الهي، استمرار حركت انسان ساز پيامبران گذشته و بسترساز تحقق صلاح و اصلاح جامعه در آينده است. با اميد به موفقيت آمران به معروف و ناهيان از منكر كه مصداق امت برگزيده قرآني و پيروان راستين حضرت سيدالشهدا عليه السلام مي باشند، زواياي مختلف اين دو گوهر انسان ساز را از نظر مي گذرانيم.

معناي امر به معروف و نهي از منكر

«امر» به معناي فرمان دادن و «نهي» به معناي بازداشتن و منع از انجام كاري است. «معروف»، هر آن چيزي است كه عقل و دين، آن را به نيكي و خوبي مي شناسند و معرفي مي كنند و «منكر»، هر آن چيزي است كه عقل و شرع، آن را ناپسند مي دارند. پس امر به معروف، يعني فرمان دادن به انجام كارهاي نيك و نهي از منكر، به معناي بازداشتن از بدي و ناپسندي است.

يكتاپرستي، نيكي به پدر و مادر، انفاق به خويشاوندان، كمك به مساكين و درماندگان، برپايي نماز، پايبندي به عهد، مبارزه با ظلم و ستم، امر به معروف و نهي از منكر، پرداخت وجوهات شرعي و... نمونه هايي از معروف ها، و شرك به خداوند، زنا و فحشا، ربا، سرقت، دست درازي به اموال يتيمان، تكبر، اسراف و بدخويي، نمونه هايي از منكرهاي ذكر شده در قرآن كريم مي باشند.

امر به معروف و نهي از منكر در قرآن

دستور قرآن كريم بر ضرورت و وجوب امر به معروف و نهي از منكر كاملا آشكار است. در آيه اي مي خوانيم:«و بايد از ميان شما گروهي باشند دعوتگر به خير كه به نيكي (معروف) فرمان دهند و از ناشايستي(منكر) باز دارند و اينان رستگارانند». دراهميت امر به معروف و نهي از منكر همين بس كه در قرآن كريم، نام آمرين به معروف، در كنار نام پيامبران آمده است و كيفر قاتلان آنان، مثل كيفر قتل انبياست.

امر به معروف و نهي از منكر در روايات

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله درباره ضرورت امر به معروف و نهي از منكر مي فرمايند:«امت من تا هنگامي كه امر به معروف و نهي از منكر مي كنند و بر نيكي و تقوا يار يكديگرند، در سلامتي خواهند بود و هر گاه آن را رها كنند، بركت ها از ايشان رخت خواهد بست...». اميرالمؤمنين علي عليه السلام نيز مي فرمايند:«امر به معروف و نهي از منكر را وامگذاريد كه بدكارانتان بر شما چيره مي گردند و آن گاه كه دعا كنيد، دعايتان مستجاب نشود». امام حسين عليه السلام در اين باره فرمودند: «... خداوند به عنوان فريضه از امر به معروف و نهي از منكر آغاز مي كند تا نشان دهد كه اگر اين فريضه ادا شود و استوار گردد، همه فريضه ها ـ چه آسان و چه دشوار ـ استوار خواهد گشت؛ از آنرو كه امر به معروف و نهي از منكر، دعوت به اسلام، مخالفت با ظالم، تقسيم غنيمت هاي جنگي و غيرجنگي، گردآوري زكات از جايگاه آنها و پرداخت آن به مستحقان است».

امر به معروف و نهي از منكر در آينه عقل

جداي از دلايل نقلي فراوان در ضرورت امر به معروف و نهي از منكر، دلايل عقلي نيز بر ضرورت احياي اين دو فريضه سرنوشت ساز تاكيد دارد ؛ چرا كه امر به معروف، نشانه تعهد و علاقه انسان به سلامتي جامعه و نهي از منكر، تلخ كردن كام خلافكاران است. امر به معروف، ضامن اجراي تمام واجبات است و نهي از منكر، ضامن ترك همه محرّمات. امر به معروف، نيكوكاران را تشويق كرده و جامعه را رشد مي دهد و نهي از منكر، جامعه را از سقوط نجات مي بخشد.

شرايط امر به معروف و نهي از منكر

منظور از شرايط امر به معروف و نهي از منكر، ارائه راهكاري عملي جهت اجراي آن است. اين كه چه شرايطي بايد فراهم گردد تا اين فريضه مؤثر واقع شود و به جاي از بين بردن تكليف، به هدف اصلي خود، يعني ايجاد معروف و از بين بردن منكر برسد. براي اين منظور، چهار شرط را برشمرده اند؛ نخست آن كه خود آمر و ناهي، معروف و منكر را بشناسند و شرايط وجوب آن دو را بدانند، دوم اين كه آمر و ناهي احتمال بدهند كه امر به معروف و نهي از منكر، تأثير دارد، اگر چه تأثير آن تدريجي و غير مستقيم باشد، سوم اين كه تارك معروف و عامل به منكر، بر ادامه شيوه خود اصرارداشته باشند و چهارم آن كه امر به معروف و نهي از منكر، موجب مفسده اي بزرگ تر و بروز منكري عظيم تر نباشد. توجه به اين نكته ضروري است كه از بدعت ها و انحرافات فكري، شرط هاي معمول كنار گذاشته مي شود و همه چيز فداي صيانت از دين مي گردد.

مراحل امر به معروف و نهي از منكر

براي امر به معروف و نهي از منكر، سه مرحله را متذكر شده اند:

نخست اين كه انسان، از بروز گناه، اندوهگين باشد و قلبا راضي از كار منكر نبوده و از آن متنفر باشد. در اين مرحله هيچ كس معاف نيست و حتي افراد ناتوان نيز بايد از گناه متنفر باشند؛ زيرا اگر كسي راضي به عمل قومي باشد، در عمل آنان شريك است.

در مرحله دوم، آمر به معروف، با زبان به خلافكار هشدار مي دهد و به خوبي ها سفارش مي كند، و مرحله سوم آن است گه اگر بيان، اثر نكرد، با قدرت در برابر منكرات بايستد. اين اِعمال قدرت و خشونت بايد بسيار سنجيده و حساب شده باشد تا موجب بروز هرج و مرج در جامعه و ايجاد منكرهاي بزرگ تر نگردد.

آثار و پيامدها امر به معروف و نهي از منكر

آثار فردي و اجتماعي امر به معروف و نهي از منكر، آن قدر فراوان است كه در قرآن و روايات، حساب اين دو فريضه پربركت از ديگر فريضه ها جدا شده است. بهره مندي از الطاف خداوند، نجات از قهر و غضب الهي، وفور نعمت هاي اقتصادي، كسب حلال، عزّت و سرافرازي مؤمنين، سركوبي و كنترل اشرار و برقراري نظم و انضباط اجتماعي، نمونه هايي از آثار و بركت هاي آن است. در بُعد فردي، كسي كه آمر به معروف باشد، خود، اهل معروف خواهد شد و خواه ناخواه، به رستگاري خواهد رسيد و در بُعد اجتماعي، امر به معروف و نهي از منكر، ضامن بقاي كليه بركت هاي معنوي، اخلاقي، سياسي، اجتماعي و اقتصادي جامعه مسلمين است.

امر به معروف و نهي از منكر در سيره معصومين عليهم السلام

نخستين آمر به معروف در جامعه مسلمين، خود حضرت رسول اكرم صلي الله عليه و آله بود و مسلمانان، پس از صدر اسلام، با اختصاص تشكيلات مستقلي جهت اجراي اين دو فريضه، به نام امور حسبه، گروه ويژه اي را مسئول اجراي آن نمودند. اصولاً بدون احياي اين دو فريضه، واجب هاي ديگر، به مرور زمان ارزش و محتواي خود را از دست خواهند داد و حدود الهي نيز تعطيل خواهد شد. امام باقر عليه السلام فرمودند:«حقا كه امر به معروف و نهي از منكر، روش پيامبران، شيوه صالحان و فريضه سترگي است كه با آن، ديگر فرايض بر پا مي شود».

آداب امر به معروف و نهي از منكر

آمر به معروف، به هنرمندي مي ماند كه در هر موقعيت و شرايطي، مي بايست به گزينش بهترين شيوه بپردازد. از اينرو، در علم اخلاق كه دانش آداب است، بيش از علم فقه، به آداب امر به معروف نهي از منكر پرداخته شده است. از مهمترين اين آداب، عدم تجسس و دخالت آمر به معروف و ناهي از منكر در زندگي خصوصي افراد است. نكته اساسي ديگر آن است كه مقصود از امر به معروف و نهي از منكر، تلاش در جهت اصلاح گناه كار و تطهير ظاهر اجتماع از مفاسد است. پس تا حد امكان بايد از ريختن آبروي افراد و تحريك مجرمان، جلوگيري كرد.

ويژگي هاي آمر به معروف و ناهي از منكر

آمر به معروف و ناهي از منكر بايد اين ويژگي ها را داشته باشد: خود را فراموش نكند، داراي عدالت و تقوا باشد، عامل به گفتار خود باشد، مراقب باشد تا بدعت گذاري نكند و از پيش خود حلالي را حرام و حرامي را حلال نسازد، اخلاص در عمل داشته و در انجام وظيفه صبور باشد؛ زيرا منكر، به تدريج ريشه دار شده است، پس زدودن آن نيز به صبر و زمان نياز دارد. آن كه با ديگران رفيق است، سخنش در دل ها مي نشيند و امر و نهيش، مؤثر واقع مي شود؛ پس هر كس كه مشتاق اصلاح ديگران است، بايد زحمت رفق و مداراي با مردم را بپذيرد و خُلق خود را خوش كند.

آداب امر به معروف و نهي از منكر در كلام پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله درباره آداب امر به معروف و نهي از منكر فرمود: آمر به معروف، نيازمند آن است كه به حلال و حرام آگاه و از آن چه ديگران را امر و نهي مي كند، خود، فارغ شده باشد. براي خلق، ناصح مهربان و با آنان رفيق باشد. با لطف و بيان خود، آنان را دعوت كند، اخلاق آنان را بشناسد تا با هر يك مناسب شأنش رفتار كند، به مكر نفس و نيرنگ هاي شيطان بينا و بر آن چه بدو رسد، شكيبا باشد و آنان را به سبب آن چه بدو رسيده، مكافات و از آنان شكايت نكند، خشونت نورزد و براي نفس خود خشمگين نشود. نيّت خود را براي خدا خالص گرداند و از او ياري بخواهد و در پي رضايت او باشد. پس اگر با او مخالفت و در حقش جفا كنند، صبر پيشه كند و اگر با او موافقت كنند و سخنش را بپذيرند، سپاس گزاري كند و كار خود را به خدايش واگذرد و به عيب خويش بنگرد».

ولايت فقيه و مسأله امر و نهي

در روزگاري كه هنوز بسياري از كشورهاي اسلامي در نظام پادشاهي و حكومت خانداني به سر مي برند، نظام جمهوري اسلامي ايران در تطبيق قوانين شرعي با شرايط عصر نوين، سربلند بيرون آمده و نمونه اي سرافراز از حكومت ديني را ارائه داده است. اساس اين حكومت بر ولايت فقيه است و همين ويژگي، آن را از ساير نظام هاي مشابه، متمايز ساخته و به آن اقتدار ديني بخشيده است. وجود محسوس امر به معروف و نهي از منكر در جامعه، همان اقتدار ديني است كه در حكومت مبتني بر ولايت فقيه، در كامل ترين شكل خود است؛ زيرا در رأس حكومت، فقيهي عادل قرار دارد كه در تصميم گيري هاي كلان، اولويت را به اجراي احكام ديني مي دهد.

لزوم فرهنگ سازي

فرهنگ هر جامعه، مجموعه اي از ارزش ها و باورهاي عمومي را با خود دارد كه به طور طبيعي، بر رفتارهاي افراد جامعه تأثير مي گذارد. اگر روحيه استقبال از ارشاد و راهنمايي هاي دانايان، روحيه انتقاد پذيري و حق گرايي، فرهنگ رايج يك ملت باشد، آن گاه شاهد مشاركت گسترده مردم در تحقق آرمان هاي ديني و از جمله، ارزش نهادن به معروف ها و مبارزه با منكرات خواهيم بود. براي انجام اين مهم، بايد فرهنگ سازي كرد. متصديان فرهنگي جامعه، افراد تأثيرگذار و الگوهاي مردمي، در اين زمينه وظيفه اي سترگ در پيش رو دارند. آنان مي توانند با تبليغ علمي و عملي، ارزش والاي حق پذيري را احيا كنند و خود با پذيرش انتقاد در ميدان هاي گوناگون اجتماعي، سياسي، فرهنگي و ورزشي، عملا به گسترش و تقويت آن همت گمارند؛ به ويژه هنرمندان كه مي توانند روح تعهد را در قالب هاي متنوع هنري، در كالبد انسان ها بدمند.

الگوهاي عملي

تاريخ، به درستي نمي داند سخن جاودانه امام حسين عليه السلام در آغاز نهضت عاشورا كه فرمود: «...قصد من، امر به معروف و نهي از منكر...است» و سپس اثبات عملي آن با نثر جان خود و عزيزانش، الهام بخش چه نهضت ها، انقلاب ها، اصلاح ها و ظلم ستيزي ها، در طول تاريخ اسلام بوده است. اما همين اندازه روشن است كه سيره معصومان معروف پرور كه هر يك، به گونه اي در راه مبارزه با طاغوت هاي منكرپرور زمان خويش به شهادت رسيدند، منابع الهام بخش مجاهدان و مصلحان ظلم ستيز در طول تاريخ اسلام بوده است. در عصر حاضر، انديشه هاي قهرمان بزرگ مبارزه با طاغوت، امام خميني رحمه الله ، الگوي ملموس و آزموده شده مبارزه با منكرات و احياي معروف هاست.