ماه محرم يا محرم‌الحرام نخستين ماه تقويم اسلامي (هجري قمري) و به اعتقاد مسلمانان از جملهٔ ماه‌هاي حرام است. به‌همان‌گونه كه پيش از ظهور اسلام، در دوران جاهليت، جنگ و خونريزي در اين ماه‌ها ممنوع بود، حضرت محمد(ص) نيز همان راتأييد كرد.
امام حسين (ع) از همان ابتدا بيعت با يزيد را نپذيرفت. يزيد نامه‌اي به حاكم مدينه نوشت و به او دستور داد كه از امام حسين (ع)براي يزيد بيعت بگيرد و اگر حاضر نشد او را به قتل برساند. امام حسين (ع) موافق راه و روش حكومت هم عصر خود نبود. بنابراين حاضر به بيعت كردن با يزيد نشد و با خانواده خود براي حج از مدينه به مكه رفت.
در اين هنگام عده‌اي از مردم كوفه كه از مرگ معاويه با خبر شده بودند نامه‌هايي براي امام حسين(ع) نوشتند و از او خواستند تا به عراق و كوفه بيايد. امام حسين (ع)نيز كه مسلم بن عقيل را به كوفه فرستاده بود، خود مراسم حج تمتع را به عمره تبديل كرد و بطرف كوفه حركت نمود. ابتدا شماري از مردم كوفه با مسلم بن عقيل همراه شدند؛ اما با ورود عبيدالله بن زياد كه از طرف يزيد به حكومت كوفه گمارده شده بود و خبر آورده بود كه امام حسين(ع) مراسم حج را نيمه كاره گذاشته و قاضي شريح فتواي قتل او را داده‌است و مردم كوفه را تهديد كرده بود مسلم را ترك كنند تا بلكه حسين را از ترك حج و آمدن به كوفه منصرف كرده و مانع بيعت مردم كوفه با وي شوند، مردم كوفه بيعت خود را از امام حسين(ع) پس گرفتند و به مخالفت با امام حسين (ع) روي آوردند. او سرانجام در روز دهم محرم سال شصت و يكم هجري قمري (برابر بيست و يكم مهرماه سال ۵۹ خورشيدي) به همراه ۷۲ تن از يارانش كشته‌شدند. شيعيان همه سال سالروز كشته شدن امام حسين(ع) را با مراسم مذهبي و عزاداري پاس مي‌دارند.
عاشورا، دهمين روز از ماه محرم در گاه‌شماري هجري قمري، روز مقدس مسلمانان است. شهرت اين روز نزد شيعيان به دليل وقايع عاشوراي سال ۶۱ هجري قمري است كه با گاه‌شماري هجري خورشيدي اين روز برابر با سه‌شنبه، ۲۰ مهر ۵۹ خورشيدي است. هرچند براساس گاه‌شماري هجري قمري قراردادي اين روز با چهارشنبه، ۲۱ مهر تطبيق داده مي‌شود. در اين روز حسين بن علي – امام سوم شيعيان – و ياران وي در رويداد كربلا در جنگ با لشكر يزيد كشته شدند و مسلمانان در آن سوگواري مي‌كنند. در مناطق شيعه نشين مراسم عزاداري برگزار مي‌شود. در تقويم رسمي ايران، افغانستان، عراق، پاكستان و هند اين روز تعطيل مي‌باشد.
عاشورا در لغت به‌معناي «دهمين» است.
سابقهٔ سوگواري و برپايي عزاداري براي حسين بن علي به اولين روزهاي بعد از عاشورا، در محرم سال ۶۱هجري مي‌رسد. از علي بن حسين چنين روايت شده‌است:
پس از حادثهٔ عاشورا، هيچ بانويي از بانوان بني‌هاشم، سرمه نكشيد و خضاب ننمود و از خانهٔ هيچ يك از بني‌هاشم دودي كه نشانهٔ پختن غذا باشد، بلند نشد، تا آنكه، ابن زياد به هلاكت رسيد. ما پس از فاجعهٔ خونين عاشورا پيوسته اشك بر چشم داشته‌ايم
ادبيات عاشورايي
بخش اندكي از قصيدهٔ سيف فرغاني (قرن ششم و متعلق به سرزمين كنوني فرغانه در ازبكستان) در مصيبت امام حسين (ع)و ياران او:
اي قوم، در اين عزا بگرييد بركشتهٔ كربلا بگرييد
در ماتم او خمش مباشيد يا نوحه كنيد، يا بگرييد
اشك از پي چيست؟ تا بريزيد چشم از پي چيست؟ تا بگرييد
همچنين شعر معروف محتشم كاشاني (سدهٔ ۱۰قمري) در رثاي واقعه كربلا كه اينگونه آغاز مي‌شود:
باز اين چه شورش است كه در خلق عالم است باز اين چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟
باز اين چه رستخيز عظيم است؟ كز زمين بي نفخ صور، خاسته تا عرش اعظم است
اين صبح تيره باز دميد از كجا كزو كار جهان و خلق جهان جمله در هم است
گويا طلوع مي‌كند از مغرب آفتاب كآشوب در تمامي ذرات عالم است
گر خوانمش قيامت دنيا، بعيد نيست اين رستخيز عام، كه نامش محرم است
سوگواري عاشورا مختص مسلمانان نيست. در ايران ارمني‌ها نيز دستجات عزاداري دارند.
در ترينيداد و توباگو و جامائيكا تمامي گروه‌هاي قومي و مذهبي در مراسمي كه به زبان محلي «هوسِي» خوانده مي‌شود شركت مي‌كنند و به سوگواري مي‌پردازند .
نگرش مذاهب ديگر
اهل سنت
اهل سنت روز عاشورا را سالگرد روزي مي دانند كه موسي درياي سرخ را شكافت و خودش و پيروانش از آن عبور كردند. اهل سنت اين روز را گرامي مي داند و روزه گرفتن در اين روز را مستحب مي دانند، در حالي كه شيعيان روزه گرفتن در روز عاشورا را مكروه مي دانند. در مورد واقعه عاشوراي سال ۶۱ اغلب تاريخ نگاران اهل سنت از جمله محمد بن جرير طبري، بلاذري، ابن سعد، ابن قتيبه دينوري، احمد بن داوود دينوري و ابن اثير واقعه كربلا را به تفصيل و بر اساس روايت ابومخنف بيان كرده‌اند.
يهوديت
اين روز معادل يوم‌كيپور – عيد يهوديان در روز دهم ماه تيشري- شمرده شده است. همچنين زمان بسياري وقايع سرنوشت ساز براي پيامبران پيشين به اين روز منتسب شده است. پذيرش توبه آدم، پايان طوفان نوح، گذشتن ابراهيم از ميان آتش، بينا شدن يعقوب، بهبود بيماري ايوب و انتقال عيسي به بهشت پس از تلاش ناموفق يهوديان براي مصلوب كردن او، همگي مطابق برخي روايات در اين روز اتفاق افتاده‌اند.
نبرد كربلا جنگي بود كه در دهم محرم ۶۱ هجري قمري (۲۱ مهر سال ۵۹ خورشيدي) اتفاق افتاد و به عاشورا معروف است. اين نبرد ميان سپاه حسين بن علي و سپاه يزيد بن معاويه در نزديكي محلي به‌نام كربلا در گرفت.
حسين بن علي روز دوم محرم به كربلا رسيد و روز سوم عمر بن سعد با ۴۰۰۰ نفر در كربلا اردو زد. در روز هفتم محرم آب را بر حسين بن علي و همراهانش بستند و در نهم محرم، شمر با ۴۰۰۰ نفر و نامه‌اي از طرف عبيدالله بن زياد وارد كربلا شد، او در اين نامه به عمر بن سعد دستور داده بود با حسين بن علي بجنگند و او را بكشند و اگر اين‌كار از دست او برنمي‌آيد، فرماندهي را به شمر واگذارد.
روز دهم محرم سپاهيان حسين بن علي و عمر سعد در مقابل هم قرار گرفتند. به روايت ابومخنف تعداد سپاه حسين ۳۲ سواره نظام و ۴۰ پيادهو به روايت محمد باقر چهل و پنج سوار و صد نفر پياده بود. در مقابل او سپاه عمر بن سعد با حدود ۳۰۰۰۰ نفر قرار داشت. جنگ آغاز شد و امام حسين (ع)و يارانش كشته شدند. پس از جان‌باختن حسين، سپاه عمر بن سعد سر ۷۰ تن از لشكريان امام حسين (ع) را جدا كرد (غير از حر و علي‌اصغر) و بر بالاي نيزه‌ها گذاشت.
خيمه‌ها غارت و در نهايت آتش زده شد، ساربان شترهاي كاروان حسين بن علي به‌نام بجدل بن سليم براي بدست‌آوردن انگشتر حسين بن علي، انگشت وي را بريد تا انگشتر را بدست آورد و در نهايت سپاه عمر بن سعد اجساد كشته‌شدگان كربلا را در بيابان رها كرد و اين اجساد پس از سه روز توسط قوم بني‌اسد دفن شدند.
هر چند به لحاظ نظامي ابعاد اين نبرد بزرگ نبوده‌است اما اثر اعتقادي و سياسي بزرگي داشته‌است. از يك سو سبب تضعيف مشروعت سياسي حكومت بني اميه شده‌است. به طوري كه پس از آن قيام‌هاي فراواني با شعار خونخواهي حسين بر ضد آن حكومت رخ داد و در نهايت منجر به سقوط آن شد. از سوي ديگر نقشي چشمگير بر هويت اجتماعي و اعتقادي شيعيان طي قرن‌هاي بعد تا به امروز داشته‌است.
حسين بن علي هنگام زمام‌داري پدرش، او را در جنگ‌هاي جمل و صفين و نهروان همراهي كرد. سال ۵۰ هجري هنگام كشته‌شدن برادرش حسن بن علي، معاويه حدود ۱۰ سال به‌عنوان خليفه باقي بود. بر پايه قرارداد صلح با حسن بن علي، طبق بند دوم صلح‌نامه معاويه نمي‌بايست براي خود جانشيني انتخاب كند.
به روايت سليم پسر قيس يك سال قبل از مرگ معاويه در حج سال ۵۹ هجري قمري حسين بني هاشم، دويست نفر از اصحاب پيامبر و پانصد نفر از تابعان را در مِني در خيمه خود گرد آورد. احاديث پيامبر مشتمل بر نصب علي به خلافت در غدير خم و شأن و جايگاه اهل بيت را به يادشان آورد و آنان بر آن اقرار كردند. و نيز از معاويه و ستمش انتقاد كرد. سپس با آنان پيمان بست كه اين مطالب را به خاندان و قبايل خود برسانند.
معاويه در نيمه رجب سال ۶۰ هجري قمري مرد و پسرش يزيد را به جانشيني انتخاب كرد. حسين بن علي از همان آغاز بيعت وي را نپذيرفت. يزيد نامه‌اي به حاكم وليد پسر عتبه حاكم مدينه نوشت و به او دستور داد كه از حسين بن علي، عبدالله پسر عمر و عبدالله پسر زبير براي يزيد بيعت بگيرد و اگر حاضر به بيعت نشدند آنها را بكشد. حاكم مدينه در اجراي فرمان سستي كرد و يزيد عمرو پسر سعيد پسر عاص را به جايش گماشت. حسين كه حاضر به بيعت با يزيد نبود با خانواده خود شب بيست و هشت رجب از مدينه به مكه رفتند.
در اين هنگام مردم كوفه كه از مرگ معاويه با خبر شده‌بودند نامه‌هاي زيادي براي حسين نوشتند و از او خواستند تا به عراق و كوفه بيايد. حسين بن علي نيز مسلم بن عقيل را به كوفه فرستاد.ابتدا هزاران نفر از مردم كوفه با مسلم بن عقيل همراه شدند. اما با ورود عبيداللّه پسر زياد كه از طرف يزيد به حكومت كوفه گمارده شده‌بود و مردم كوفه را تهديد كرده‌بود، مسلم را تنها گذاشتند. عبيداللّه، مسلم بن عقيل را دستگير كرد و كشت. امام حسين (ع) با خانواده و ياران خود به‌سمت كوفه حركت كرد و در نزديكي كوفه بود كه خبر پيمان‌شكني مردم كوفه و كشته‌شدن مسلم را آوردند.
عبيداللّه كه بر اوضاع كوفه مسلط شده‌بود حر پسر يزيد رياحي را براي دستگيركردن حسين بن علي و همراهانش فرستاد و سپس عمر بن سعد را با ۳۰٬۰۰۰ نفربه كربلا اعزام كرد. اين امر موجب شد تا شمار زيادي از افرادي كه با حسين بودند او را رها كنند و تنها نزديك‌به ۷۰ تن با او باقي بمانند. عبيداللّه به عمر بن سعد وعده داده‌بود كه اگر حسين بن علي را بكشد، او را فرمانده ري خواهد كرد؛ اما پس از اين ماجرا اين كار را نكرد.
تعداد سپاهياني كه ابن زياد براي جنگ با حسين گسيل كرد در منابع مختلف گزارش شده‌است. اين تعداد دست كم ۴۰۰۰ نفر و در برخي گزارش‌ها تا ۸۰۰۰۰نفر برآورد است. اما مشهورترين تخمين حدود ۳۰۰۰۰نفر است. طبق تحقيق سيدمجيد پورطباطبايي تركيب سپاه به شرح ذيل بوده‌است:
۱ـ ۴٬۰۰۰ نفر به فرماندهي عمر بن سعد
۲ـ ۴٬۰۰۰ نفر به فرماندهي شمر بن ذي الجوشن
۳ـ ۱٬۰۰۰ نفر به فرماندهي حربن يزيد رياحي
۴ـ ۲٬۰۰۰ نفر به فرماندهي يزيد بن ركاب كلبي
۵ـ ۴٬۰۰۰ نفر به فرماندهي حصين بن نمير تميمي
۶ـ ۳٬۰۰۰ نفر به فرماندهي مغاير بن رهينه مازني
۷ـ ۲٬۰۰۰ نفر به فرماندهي نصر بن حرشه
۸ـ ۳٬۰۰۰ نفر به فرماندهي كعب بن طلعه
۹ـ ۱٬۰۰۰ نفر به فرماندهي شبث بن ربعي
۱۰ـ ۱٬۰۰۰ نفر به فرماندهي حجّار بن ابجر
۱۱ـ ۴٬۰۰۰ نفر به فرماندهي عمر و بن حجاج زبيدي
۱۲ـ ۱٬۰۰۰ نفر به فرماندهي يزيد بن الحرث بن رويم
۱۳ـ ۵۰۰ تيراندازان همراه حصين
۱۴ـ ۵۰۰ نفر به فرماندهي عزرة بن قيس
جمع كل: ۳۱٬۰۰۰ نفر
روز نبرد
بنا بر نقل سيد بن طاووس، در كتاب لهوف، صبح عاشورا ابتدا امام حسين برير پسر خضير از زاهدان نامدار كوفه را جهت موعظه جانب لشكر عمر سعد فرستاد، ولي آنان اعتنا نكردند. سپس خود به نزد آنان رفت تا اتمام حجت كند. او گفت مرا بين دو چيز مخير كرده اند. يا بجنگم و يا ذلت پذيرم و با يزيد بيعت كنم، ولي ذلت از ما دور است. لذا با شما مي جنگم.
سپس سپاه عمر سعد جنگ را آغاز كرد. اين حمله با تيراندازي عمر سعد به طرف اردوگاه حسين بن علي آغاز شد. شمر هم به نيروهاي خود دستور داد كه حمله‌اي گروهي بكنند و سپاه حسين را نابود كنند. همه گردان‌هاي سپاه كوفه در اين حمله شركت داشتند. ياران امام حسين (ع) هم در مقابل اين هجوم تلاش كردند كه از خود دفاع كنندو نيمي از ياران او (غير از بني هاشم) در اين حمله نخست كشته شدند. شمار كشته‌شدگان اين حمله را ۴۱ تن گفته‌اند. شماري از آنان (غير از ۱۰ نفر از غلامان حسين و دودمانش و ۲ تن از غلامان علي)، عبارت‌اند از:
نعيم بن عجلان، عمران بن كعب، حنظله، قاسط، كنانه، عمرو بن مشيعه، ضرغامه، عامربن مسلم، سيف بن مالك، عبدالرحمان درجي، مجمع عائذي، حباب بن حارث، عمرو جندعي، حلاس بن عمرو، سوار بن ابي عمير، عمار بن ابي سلامه، نعمان بن عمر، زاهر بن‌عمر، جبلة بن علي، مسعود بن حجاج، عبدالله بن عروه، زهير بن سليم، عبدالله و عبيدالله پسران زيد بصري.
جنگ گروهي و تن به تن تا نماز ظهر ادامه يافت. هنگام نمازامام حسين (ع)به زهير بن قين و سعيد بن عبدالله حنفي دستور داد با نيمي از ياران در مقابل او صف بكشند تا بتواند به نماز بايستد. دشمن در هنگام نماز آنها را تيرباران كرد.سعيد بدن خود را سپر قرار داد و به شهادت رسيد.
عمر بن سعد دستور داد تا حسين بن علي و همراهانش را محاصره كنند و آب را به روي آنان ببندند. سرانجام حسين بن علي در روز عاشورا، ۱۰ محرم سال ۶۱ در كربلا كشته شد و همهٔ خيمه‌هاي خانواده و يارانش رابه آتش كشيدند
پس از كشته‌شدن ياران و خانواده حسين بن علي در واقعه كربلا، عمر بن سعد دستور داد تا سرهاي آنان را ببرند. پس از آن، سرها را بين قبايل قسمت نمودتا آنان بدين وسيله به ابن زياد نزديك‌تر شوند. قبيله كنده به رياست قيس بن اشعث كندي ۱۳ سر، قبيله هوازن به رياست شمر بن ذي الجوشن ۱۲ سر،تميم ۷ سر و بني اسد ۱۶ سر بر نيزه كردند و در مجموع با ۷۱ سر بريده وارد كوفه شدند.
هنگام طلوع آفتاب سرهاي كشته‌شدگان و كاروان اسيران از باب الساعات وارد مسجد اموي شد. آنگاه به دستور يزيد، تمامي سرها تا ۳ روز بر دروازه‌هاي شهر و مسجد اموي آويزان گرديد. علي پسر حسين پس از چندي موافقت يزيد را گرفت تا سرها را به بدن‌ها ملحق كند و سرامام حسين (ع)و ديگر كشته‌شدگان را به كربلا برد و به اجسادشان ملحق كرد.
در عين حال چند سر را در باب الصغير به خاك سپردند، كه عبارت‌اند از:
سر ابوالفضل العباس
سر علي‌اكبر
سر حبيب بن مظاهر
سوگواري محرم عزاداري‌ها و يادبودهايي است كه به مناسبت كشته شدن حسين بن علي و يارانش كه در واقعه كربلا روي داد، انجام مي‌شود. اين نبرد در سال ۶۱ هجري قمري در صحراي كربلا در عراق كنوني اتفاق افتاد. سوگواري براي حسين بن علي مختص ماه محرم نمي‌شود و در ديگر روزهاي سال نيز با توجه به فرهنگ و رسم هر منطقه انجام مي‌شود. سوگواري براي حسين بن علي و ديگر يارانش از روز نخست محرم آغاز مي‌شود و در ظهر عاشورا به اوج مي‌رسد. در غروب و شامگاه عاشورا، اين سوگواري تحت عنوان مراسم شام غريبان ادامه پيدا مي‌كند. در روز ۱۲ محرم نيز مراسمي با نام «سوم امام حسين» انجام مي‌شود. اين نوع مراسم‌ها در روز ۱۶ محرم با نام «هفتم امام حسين» و ۲۰ صفر با نام «اربعين» ادامه پيدا مي‌كند. مراسم سوگواري سومين امام شيعيان از ديدگاه شيعه اهميت بسياري دارد و انجام آن عبادت است. سوگواري محرم در جاهاي مختلف به صورت‌هاي گوناگون انجام مي‌شود. علاوه بر شيعيان، اين مراسم در ميان غير‌مسلمانان در ترينيداد و توباگو، جامائيكا، هند و ارمني‌هاي ايران برگزار مي‌شود. سوگواري محرم علاوه بر ابعاد مذهبي، ابعاد سياسي و اجتماعي نيز دارد.
سوگواري براي كشته شدان كربلا در همان روزهاي پس اين واقعه انجام شد. در چهلم (اربعين) هنكاميكه اسيران از شام بسوي مدينه درحركت بودند راه خود را به سمت كربلا تغيير داه و هنكاميكه بدان سرزمين رسيدند با جابر ابن عبدالله انصاري صحابي پيامبر و تعدادي از بني هاشم مواجه شدند و در آنجا به سوگواري و نوحه سرايي پرداختند.
سوگواري در مدينه اولين بار به پيشگامي ام سلمه همسر پيامبر اسلام انجام شد.
در دوران امام پنجم شيعيان (كه خود در كربلا حضور داشت) و امام ششم شيعيان كه مصادف را دوران ضعف بني اميه بود عزاداري بصورت مراسم سالانه رواج يافت.
ساير امامان شيعه نيز در برگزاري مراسم سالانه براي كشتگان كربلا اهتمام داشتند. دراين دوران تعداد زيادي از شاعران شيعه نيز اشعاري در مراثي حسين سرودند.
آل بويه
يكي ازمهمترين دوران عزاداري براي كشتگان كربلا در قرن چهارم و مقارن با حكومت آل بويه‌است. در اين دوران حكومت‌هاي شيعي همچون علويان طبرستان، زيديان يمن، حمدانيان در شمال عراق، فاطميان در مصر و آل بويه در عراق و ايران به قدرت رسيدند. عموم مورخان به برگزاري عزاداري بصورت عمومي در كوچه خيابان در اين دوران اشاره كرده‌اند.
در اين باره ابن جوزي مي‌نويسد: در سال ۳۵۲ (قمري) معزالدوله ديلمي دستور داد، مردم در روز عاشورا جمع شوند و اظهار حزن كنند; در اين روز بازارها بسته شد و خريد و فروش موقوف گرديد; قصابان گوسفند ذبح نكردند، هريسه پزها هريسه (حليم) نپختند، مردم آب ننوشيدند; در بازارها خيمه برپا كردند و به رسم عزاداري كرباس آويختند; زنان به سرو روي خود مي‌زدند و بر حسين ندبه مي‌كردند.
حاكمان فاطمي مصر نيز با آنكه با ال بويه رقيب بودند از روش آنان در عزاداري پيروي كردند.تقي الدين مقريزي در اين باره مي‌نويسد كه:
در زمان المعزلدين الله به سال ۳۶۳ (قمري) در كشور مصر تمام فاطميين و شيعه در روز عاشورا در كنار مقبره ام كلثوم و سيده نفيسه اجتماع نموده و به عزاداري پرداختند و مبلغ بي حساب براي اطعام و عزاداري و شربت مخارج نمودند و به سال ۳۹۶ (قمري) در مصر كليه بازارها را تعطيل عمومي كردند و ابن مأمون در سال ۵۱۵ (قمري) از موقوفات و صدقات كشور مصر روز عاشورا را تعطيل و روز توزيع صدقات قرار داد. و در عهد صدارت افضل بن بدرالدين در مسجد حسيني قاهره بورياها فرش شد و افضل بدين سان در قلب مردم را يافت.
- دوشنبه ۱۰ مهر ۹۶ ۱۱:۱۸ ۸ بازديد
- ۰ نظر